Botulizm (zatrucie jadem kiełbasianym) - informacje ogólne
Zespół objawów wywołanych przez neurotoksynę (toksynę botulinową, jad kiełbasiany) produkowaną przez beztlenowe bakterie z rodzaju Clostridium (najczęściej Clostridium botulinum).
Na zdjęciu obok widnieją wybarwione laseczki jadu kiełbasianego (na biegunach niektórych komórek widać endospory).
Podstawą potwierdzenia zatrucia jest przede wszystkim wykrycie toksyny botulinowej w surowicy, kale, treści żołądkowej lub w potrawie zjedzonej przez pacjenta. Najbardziej czułą i swoistą metodą wykrywania toksyny botulinowej (uznawaną za złoty standard laboratoryjny) jest próba biologiczna na myszach.
Objawy
Toksyna botulinowa po wchłonięciu do krwi powoduje wiotkie porażenia mięśni. Objawy neurologiczne mogą być poprzedzone złym samopo¬czuciem i dolegliwościami żołądkowo-jelitowymi. Główny objaw – wiotkie porażenie mięśni, pojawia się nagle, postępuje symetrycznie i rozpoczyna się zawsze w obrębie mięśni unerwionych przez nerwy czaszkowe wywołując zamglone i podwójne widzenie, brak lub osłabienie reakcji źrenic na światło, opadanie powiek, zaburzenia połykania i mowy, a następnie zstępuje ku dołowi. Objawy od łagodnych do niewydolności oddechowej i stanu przypominającego śpiączkę (z zachowaniem świadomości).
Zdjęcie poniżej przedstawia 14-latka, który uległ zatruciu jadem kiełbasianym, charakterystyczne opadające powieki pokazane na lewym zdjęciu, oraz rozszerzonymi i niereagującymi źrenicami pokazanymi na prawym zdjęciu. Chory był w pełni świadomy.
Źródło: Herbert L. Fred, MD and Hendrik A. van Dijk - http://cnx.org/content/m14960/latest/
Do innych powszechnie występujących dolegliwości należą: suchość w ustach, uczucie osłabienia i znużenia, osłabienie mięśni kończyn i tułowia, kurczowe bóle brzucha, zaparcia, niekiedy występują zawroty i bóle głowy.
W botulizmie przyrannym stwierdza się występowanie takich samych objawów neurologicznych jak w przypadku zatrucia pokarmowego, nie występują jednak dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Wyjątkowo rzadko występuje postać niemowlęca lub inhalacyjna w następstwie rozpylenia toksyny botulinowej w akcie bioterroryzmu. W żadnej postaci nie występują zaburzenia świadomości ani gorączka.
Okres wylęgania
W przypadku zatrucia pokarmowego okres wylęgania zależy od dawki toksyny, najczęściej 12-72 godz., ale może wahać się od 2 godz. do 8 dni. Im krótszy okres wylęgania, tym cięższy przebieg choroby. W zakażeniu ran od 4 do 14 dni.
Transmisja
Zatrucie pokarmowe występuje najczęściej w wyniku spożycia żywności niewłaściwie konserwowanej lub pasteryzowanej, w której doszło do wytworzenia toksyny. Do zakażenia ran laseczką jadu kiełbasianego może dojść poprzez zanieczyszczenie ich glebą, odnotowano również przypadki botulizmu przyrannego na skutek wstrzykiwania heroiny zanieczyszczonej C. botulinum (częściej podczas wstrzykiwania i.m.). Chory nie jest zakaźny dla otoczenia.
Leczenie
We wszystkich postaciach z wyjątkiem botulizmu niemowlęcego należy podać surowicę przeciwbotulinową, bez oczekiwania na wyniki badań bakteriologicznych. Antytoksyna minimalizuje uszkodzenie nerwów oraz ciężkość choroby, nie odwraca jednak niedowładu, który już wystąpił; niedowłady mogą utrzymywać się do kilku miesięcy. Po prawdopodobnej lub potwierdzonej ekspozycji na toksynę botulinową (BT) wykonuje się płukanie żołądka – u osób, które prawdopodobnie spożyły BT w ciągu ostatnich kilku godzin; oraz podaje się środki przeczyszczające i głębokie lewatywy – nawet do kilku dni po prawdopodobnym spożyciu BT.
Zapobieganie
Rutynowe szczepienia ludności czy pracowników służby zdrowia nie są zalecane. Należy prowadzić edukację zdrowotną w zakresie właściwego przygotowywania i przechowywania żywności konserwowanej w warunkach domowych, oraz kontrolować produkcję żywności konserwowej w warunkach przemysłowych. Żywność podejrzaną o zanieczyszczenie C. botulinum lub wykazującą objawy zepsucia (bombaż puszki) należy zniszczyć.
Występowanie
Świat:
Zatrucia toksynami laseczki jadu kiełbasianego występują na całym świecie.
Europa:
Zatrucia BT w Europie występują stosunkowo rzadko. W 2015 r. odnotowano przypadki botulizmu przyrannego wśród osób przyjmujących narkotyki we wstrzyknięciach w Norwegii, Szkocji oraz Niemczech.
Polska:
Od 2000 r. obserwuje się wyraźną tendencję spadkową liczby rejestrowanych przypadków zatruć jadem kiełbasianym (po 2010 r. poniżej 40 przypadków rocznie), jednak zatrucia te nadal stanowią istotny problem epidemiologiczny.
Nadzór epidemiologiczny
Dane z rejestracji pochodzą począwszy od 1960 roku. Obecnie rejestracji podlegają 3 postacie zatrucia jadem kiełbasianym.
